Onder het maaiveld
Ruim een kwart van de biodiversiteit op aarde leeft in de grond. Microben, springstaarten, regenwormen, mollen: allemaal leven ze in de bodem. En er zijn tal van insecten die hun levenscyclus deels ondergronds doorbrengen. Eén lepeltje grond kan duizenden soorten, miljoenen individuen en zo’n honderd meter aan schimmeldraden bevatten. Dit rijke bodemleven is essentieel voor tal van natuurlijke bodemfuncties, waaronder het vasthouden en zuiveren van water, opslaan van koolstof, natuurlijke plaagbestrijding en het recyclen van nutriënten. Maar het bodemleven staat in Nederland onder zware druk door fysieke verstoring en achteruitgang van de milieukwaliteit. Hierdoor neemt de functionaliteit af.
overal beestjes
De wereld van de bodemdieren is een harde wereld met een constante strijd om te leven en overleven. In de loop van de evolutie zijn heel wat bijzondere eigenschappen en overlevingsstrategieën ontstaan. Wist je bijvoorbeeld dat er bodemdieren zijn die:
- Bacteriën en schimmels op hun menu hebben staan? Onder andere potwormen, mijten en aaltjes smullen ervan.
- Gerust hun eigen soortgenoten eten? Veenmollen, aaltjes, springstaarten, mijten, beerdiertjes; ze zijn niet vies van een beetje kannibalisme.
- Hermafrodiet zijn? Ze hebben zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsdelen. Meestal kunnen ze zichzelf niet bevruchten, maar kunnen wel een ander bevruchten én zelf eitjes leggen. Bij de meeste slakken werkt het zo, net als bij regenwormen.
- Zichzelf uitstekend beschermen tegen vrieskou of droogte? Springstaarten en beerdiertjes persen vocht uit hun lijf bij uitdroging en nemen weer vocht op als de leefomstandigheden beter worden.
- Ook zijn er soorten springstaarten en emelten (larven van langpootmuggen) die stoffen aanmaken die werken als antivries.
verharding
Tegels en andere harde ondergronden zorgen ervoor dat het bodemleven in ons land in rap tempo afneemt en dat er steeds minder water de bodem in kan trekken. Het goede nieuws: jij als tuinbezitter kunt helpen om de bodem in Nederland gezond en levend te houden. Maar dan moet je natuurlijk eerst weten hoe jouw tuinbodem eraan toe is.
Hoe diverser je bodemleven, hoe beter je bodemstructuur
In een natuurlijke (moes-) tuin voed je niet de planten, maar de bodem met organisch materiaal. Eingelijk voed je zo het bodemvoedselweb, want het is dit legertje werkers die samenwerkt met met de planten om de juiste voedingselementen op het juiste moment klaar te houden. Daarnaast zorgt het bodemleven ook voor een betere structuur met alle goede eigenschappen die daarmee gepaard gaan. Hoe diverser je bodemleven, hoe beter je bodemstructuur, hoe veerkrachtiger je systeem en hoe minder kansen bodemziektes en parasieten krijgen. Ik denk dan specifiek aan aaltjes en knolvoet, de bekendste bodemproblemen in de moestuin.
planten werken samen met het bodemleven
De manier waarop planten hun voedingsstoffen binnenkrijgen , verloopt van een intense samenwerking met het bodemleven. Planten zetten door fotosynthese in hun bladeren CO2 omnaar O2 en suikers. Deze suikers vormen energie voor de plant om allerlei processen te bewerkstelligen; daarnaast wordt een groot deel ook uitgestoten via de wortels. In de natuur gebeurt niets zo maar, is alles doordacht en heeft het een functie. De sappen die worden uitgestoten door de wortels noemt men exsudaten. De samenstelling van deze exsudaten verschilt naargelang de groeifase waarin de plant zich bevindt en de mineralen die het hiervoor nodig hebben. Elke soort exsudaten trekt een andere samenstelling van bodemleven aan dat daarop de benodigde voedingsstoffen vrijstelt. Dat betekend dat in een koolveld massaal dezelfde exsudaten worden losgelaten in de bodem en dat er een heel egaal en weinig divers bodemleven aanwezig is.
schijnbare chaos
In de bodem bij schijnbare chaos, zoals Frank Anrijs het noemt, waar op elke vierkante meter drie tot vijf verschillende soorten planten groeien, met hun eigen specifieke behoeftes, komt er een heel diverse mengeling van exsudaten terecht. Elk exsudaat trekt zijn eigen specifieke samenstelling van bodemleven aan. Hierdoor stimuleer je een divers bodemleven wat voordelen oplevert naar plaagbestrijding en bodemstructuur en dat resulteert op zijn beurt in gezondere planten.
afbraak
Afbraak van plantendelen, “organisch materiaal”, is een belangrijk proces voor het leven op aarde. Afbraak vindt plaats wanneer kleine beestjes zoals insecten, schimmels en bacteriën in de bodem het organische materiaal omzetten in voedingsstoffen, bodem en (koolstof) gassen.
25 auto’s aan humus
In de natuur landen veel afgevallen bladeren, resten van dode planten of van dode dieren op de grond. Gelukkig zijn er in de bovenste bodemlaag veel organismen die daar weer van eten. Bacteriën en schimmels, pissebedden, mijten, springstaarten, wormen, miljoenpoten, mieren, slakken en nog veel meer. Er zijn zelfs organismen die gifstoffen kunnen afbreken. In de poep van al deze verwerkers zitten mineralen en andere voedingsstoffen die planten nodig hebben om van te groeien. Zo ontstaat dicht onder het oppervlak een luchtige en voedzame laag ie als een spons water vasthoudt: humus. Is je bodemleven gezond? Dan produceren verwerkers in een gebied ter grootte van een voetbalveld ongeveer het gewicht van 25 auto’s aan humus. Grond met voldoende humus geeft een grotere kans op gezonde planten.
composteren
Composteren is een duurzame manier om organisch materiaal of tuinafval om te zetten in een voedzame aarde. Compost is de voeding van het bodemleven en indirect goed voor gezonde planten in je tuin. Waar moet je op letten en hoe kan je het proces van tuinafval tot een voedzame compost slim aanpakken?
Compost is organisch materiaal uit de tuin of van keukenresten wat je door een proces omzet in een bruikbaar product voor de tuin. De ideale vorm van recycling zou je kunnen zeggen. Het wordt zelfs wel eens het zwarte goud voor de tuin genoemd. Compost ziet er uit als rulle aarde en heeft een donkerbruine tot zwarte kleur. Compost zit vol voedingsstoffen waar je planten prima op groeien. Planten eten niet direct de compost maar in feite is de compost voeding voor het bodemleven en het bodemleven is essentieel om de voedingsstoffen uit de compost om te zetten voor de planten en in het bijzonder de plantenwortels.
Welke manieren van composten werken goed
- Composteren in de tuin
- Composteren op een hoop
- Composteren in een bak of vat
- Composteren met wormen
- Composteren in de tuin is de makkelijkste manier. Je laat al het afgevallen blad en takjes die je snoeit gewoon in de tuin liggen tussen de planten. Schimmels, bacteriën, regenwormen, rupsen en andere bodemdiertjes breken alles af tot compost voor het bodemleven. Ook grasmaaisel, houtsnippers of verkleind snoeihout kan je als afdeklaag tussen de planten verwerken. Dit noemen we mulchen en houd ook nog eens het onkruid onder de duim.
- Composteren op een hoop is een handige manier als je voldoende ruimte hebt in de tuin maar als je niet blad en snoeiresten in de tuin wilt laten liggen. Gebruik de grovere takken in een takkenhoop of takkenwal en gebruik het fijnere materiaal, blad en keukenafval in de hoop. Je hebt wel aardig wat ruimte nodig (minimaal 4×2 meter) omdat je de hoop een aantal malen moet omscheppen om het luchtig te houden.
- Composteren in een bak of vat is de meest gebruikte methode. Hierbij maak je gebruik van oude pallets, een kunststof (gerecycled) bakken of een compostvat. Bij wat grotere hoeveelheden compost in een compostbak is het belangrijk dat er voldoende zuurstof bij kan komen zodat het verteringsproces geleidelijk verloopt en niet gaat stinken. Je werkt dan bij voorkeur met 2 of 3 bakken of vakken van ieder 120×120 cm eventueel afgedekt met een deksel. Dit ziet er wat netter uit als losse hopen. Je bouwt de inhoud op met een bepaalde verhouding groen en bruin materiaal. De vertering gaat sneller als je de hopen om de 1 á 2 weken omschept zodat er meer zuurstof bij komt. Met 3 vakken kan je 1 vak leeg laten zodat je een vol vak om kan scheppen naar een leeg vak totdat de compost na een aantal maanden verteerd en klaar is om te gebruiken in de tuin.
- In een compostvat is het belangrijk dat er voldoende luchtgaten in zitten. omdat je van bovenaf steeds nieuw materiaal aanbrengt en aan de onderkant de compost eruit haalt. Bij het oudere Vam-vat zijn er geen luchtgaten aan de zijkant waardoor de inhoud kan gaan stinken omdat er zich dan bacteriën ontwikkelen die leven onder zuurstofarme omstandigheden. Je kan dit voorkomen door regelmatig van bovenaf met een beluchtingsvork het materiaal los te trekken zodat er weer zuurstof bij komt. De nieuwere modellen zoals het model “Compogreen” hebben wel meer beluchtingsgaten.
- Composteren met wormen heeft weer een iets andere werkwijze. Met een wormentoren kan je een relatief kleine hoeveelheid materiaal verwerken en laat je de wormen het composteren doen. Daarom is een (kleinere) wormentoren niet geschikt als je veel tuinafval wil composteren maar wel handig voor het omzetten van keukenafval.
Wormen, kleine compostfabrieken
Een wormenhotel is een bak waarin je groente, fruit- en etensresten kan composteren met behulp van wormen. Dit levert compost op, een waardevolle bodemverbeteraar.
bodemleven, heel belangrijk!
Het bodemleven zorgt voor genoeg voeding en sterke planten, voor een grond die goed water vast kan houden en zelfs gifstoffen af kan breken. Maar het bodemleven helpt de mens op nog veel meer manieren. Wist je dat….
- Bodemleven koolstofdioxide (CO2) uit de atmosfeer kan binden? Zo kunnen ze ons helpen in de aanpak van klimaatverandering.
- Bodemleven kan helpen met stikstof binden? Sommige stikstofverbindingen, zoals ammoniak en stikstofdioxide, zijn niet goed voor het milieu. Een gezond bodemleven helpt met schadelijke varianten omzetten naar minder schadelijke varianten die zelfs weer voeding kunnen zijn voor planten.
- Micro-organismen in de bodem helpen met de waterzuivering en het natuurlijk verwijderen van sommige gifstoffen? De goede kwaliteit drinkwater die bij jou uit de kraan komt, heb je dus voor een deel aan hen te danken.
- Het bodemleven zelfs een inspiratiebron is voor medicijnontwikkeling? Alle antibiotica komen oorspronkelijk uit de bodem, gemaakt door het bodemleven om zichzelf te beschermen. Wie weet wat we nog meer van ze kunnen leren.
- Het bodemleven vaak de basis is van de voedselpiramide? Zonder bodemleven geen planten, zonder planten geen insecten, vogels en zoogdieren. En dus ook geen mensen.
Compostmeester nodig?
Inspirerende les nodig? Over natuur/biodiversiteit, je schooltuin, water, landbouw, milieu, duurzaamheid, afval, circulaire economie en techniek verzorg ik gastlessen of workshops. Op maat voor jouw klas óf voor je collega’s. Zoek een les of project dat jou aanspreekt.
