“One Child, one teacher, one pen, one book can change the world. Education is the only solution. Education first”.
Malala Yousafzai, kinderrechten activiste en Nobelprijswinnaar voor de vrede
Werk jij op een school en wil je meer doen met groen, duurzaamheid en toekomstbehendigheid? Dan ben je bij mij aan het goede adres. Ik zet me in om duurzaam onderwijs te integreren in het leerproces, van peuter tot professional. Steeds meer scholen willen een bijdrage leveren aan de maatschappij door ‘iets groens te doen’. En dan groen in de breedste zin van het woord, als in ‘goed voor de natuur, goed voor het milieu en de maatschappij. ‘Duurzaam’. Groen hoort ook midden in de samenleving; groen is niet alleen een naam voor natuurgebieden die goed beschermd worden vanwege de biodiversiteit die erin voorkomt. Heel veel mensen vinden natuur in hun stad, wijk of buurt of schoolplein net zo belangrijk als die beschermde natuurgebieden, en sommigen willen zich daar graag voor inzetten. Een groene omgeving geeft je energie, verhoogt je gezondheid en maakt je gelukkiger.
Van klimaatprojecten en afval-acties tot samen de natuur in: kinderen en jongeren komen op school in aanraking met de zorg voor onze leefomgeving en de natuur. Vaak steunt dat wel op een groepje gemotiveerde docenten die vinden dat duurzaamheid een belangrijker onderwerp op school moet worden. Zij zetten enthousiast projecten op, maar die gaan deels buiten de gewone lessen om. Dat roept de vraag op of het basis- en voortgezet onderwijs de volgende generatie voldoende voorbereidt op de noodzaak voor een duurzamere samenleving.
In hoeverre maken duurzaamheid, klimaat en kennis over biodiversiteit al deel uit van het kernprogramma op school? Actieve docenten hebben zich verenigd in bijvoorbeeld De Duurzame Pabo. Maar ook scholieren zelf komen in actie met de klimaatstakingen. Zet dit al zoden aan de dijk of moet het lesprogramma radicaler anders? En hoe betrekken we kinderen en jongeren buiten school om bij duurzaamheid en natuur?
alles begint in het onderwijs
Duurzaamheid omvat meer dan het sluiten van kolencentrales of de overstap op elektrische auto’s. Een duurzamere wereld vraagt om een transitie in ons denken en in de waarden die we nastreven. De rol van onderwijs bij het realiseren van een dergelijke transitie wordt enorm onderschat en krijgt nauwelijks aandacht in het duurzaamheidsbeleid.
Integendeel, het huidige onderwijs is vooral gericht op het aanleren van bekwaamheden om te kunnen opereren binnen het huidige economische systeem. Voorop staat de voorbereiding op een leven lang flexibel werken om inkomen te generen. Inkomen dat het liefst zo snel mogelijk weer wordt uitgegeven om de economie draaiende te houden. Los van de vraag of het leven geen andere betekenis heeft dan werken en ‘consumeren’, wordt steeds duidelijker dat er ecologische grenzen zijn waarbinnen we moeten leren leven. Permanente groei voor iedereen, overal en voor altijd, is sowieso een illusie
Hybride leeromgeving
Nu is integreren van duurzaamheid in onderwijs geen eenvoudige zaak. Het begrip ‘duurzaam’ is niet eenduidig. Vragen als ‘Zijn biologische groenten beter voor het milieu?’ of ‘Zijn zonnepanelen duurzaam?’ worden gelukkig steeds vaker en door steeds meer mensen gesteld, maar de antwoorden erop zijn niet altijd gemakkelijk te geven en ze veranderen in de tijd. Het wordt nog lastiger wanneer deze onduidelijkheid door bedrijven bewust word gecultiveerd en misbruikt om ons huidige op groei en consumptie gerichte systeem in stand te houden.
Deze onzekerheid en verwarring mag niet worden aangewend als een excuus om maar niets te doen, want daarvoor zijn problemen als klimaatverandering en extreme ongelijkheid te urgent. Wachten op duidelijkheid en zekerheid en tot die tijd doorgaan op de huidige weg is geen optie. Daarmee verwordt duurzaamheid feitelijk tot een permanente zoektocht waar zoveel mogelijk mensen bij betrokken moeten raken. Om de jongste generaties hiertoe goed uit te rusten, speelt ander onderwijs een sleutelrol. De competenties voor duurzaamheid zijn veelsoortig en breed en vereisen nieuwe hybride leeromgevingen die in tijd, plaats en interacties wisselen. Daarbij dienen de grenzen tussen disciplines, generaties, culturen, instellingen en sectoren te vervagen. We moeten scholen creëren die duurzaamheid ‘ademen’.
Ander onderwijs
Vanuit het perspectief van leren heeft duurzaamheid een aantrekkelijke onduidelijkheid. Hier gaat een uitnodiging vanuit om – met de kennis van nu – als school, wijk, gemeente of bedrijf zelf betekenis te geven aan duurzaamheid en zo nodig te herijken. Dat lijkt vaag en abstract maar gebeurt op steeds meer plekken in de alledaagse praktijk. Zo zijn er wereldwijd al tienduizenden eco-schools: scholen die duurzaamheid integraal benaderen door in het curriculum ruimte te maken voor onderzoekend en ontdekkend leren, gericht op vraagstukken rondom energie, water, biodiversiteit, voeding en gezondheid. Daarnaast ‘vergroenen’ steeds meer scholen hun schoolomgeving en ontwikkelen zij relaties met partijen die zich rondom de school bevinden: gemeente, bedrijven, zorginstellingen.
Handelingsperspectieven
Kinderen moeten in een vernieuwd onderwijsstelsel competenties ontwikkelen die hen in staat stellen het handelen van de mensheid te wegen in termen van duurzaamheid. Daarbij dient niet langer eenzijdig de focus te liggen op de economie, maar op het creëren van een geïntegreerd beeld van een leefbare wereld. Het gaat immers niet alleen om de mens, maar om alle plant- en diersoorten en ecosystemen.
Daarbij behoort veel aandacht uit te gaan naar het handelingsperspectief: naast aandacht voor het ontwikkelen van begrip en betrokkenheid, oefenen leerlingen in handelen en veranderen. Dit betekent niet dat rekenen, taal, lezen en andere basisvaardigheden niet meer nodig zijn. Integendeel, die blijven essentieel en ondersteunen onze jongste generatie juist in de zoektocht naar een duurzaam en betekenisvol leven. De overheid moet ruimte scheppen voor scholen om op deze manier vorm te geven aan hun maatschappelijke opgave. Duurzaamheid is gebaat bij ander onderwijs, waarbij het gaat om een heroriëntatie op mens en aarde.
Tip 1: deel de duurzame doelen die je deelt
De maatschappij doet steeds meer een beroep op scholen om een bijdrage te leveren aan het oplossen van milieu vraagstukken. Dat komt vooral door de veranderende consumentenvraag. Maar ook door het overheidsbeleid op het gebied van bijvoorbeeld * ‘social return’ en in de door de Verenigde Naties geformuleerde ** ‘Sustainable Development Goals’ of te wel de Duurzame Ontwikkelingsdoelen.
* Het doel van Social Return is om zoveel mogelijk mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt via het aanbestedingsbeleid duurzaam aan het werk te helpen. Social Return houdt in: Het opnemen van sociale voorwaarden, eisen en/of wensen bij de inkoop van diensten, werken en/of leveringen.
** De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen zijn door de Verenigde Naties vastgesteld als de nieuwe mondiale duurzame ontwikkelingsagenda voor 2030. Ze worden gepromoot als de wereldwijde doelstellingen voor duurzame ontwikkeling. Deze SDG’s vervangen de millenniumdoelstellingen die eind 2015 zijn vervallen
Tip 2: wordt een groene voortrekker
leerlingen, studenten maar ook docenten willen zich prettig voelen in hun eigen schoolomgeving dus als je als docent, ouder, ondernemer of directeur daar een steentje aan kan bijdragen, zul je dat ook gauw doen. Creëer een schoolomgeving die er goed uitziet en klimaatbestendig is. Maak je school biodivers met broedende vogels, een waterbuffer en veel groen. Zelf energie opwekkend, los van de stekker. Er is meer dan alleen het schoolplein of de groene straat. Je kunt jouw groene, duurzame schoolomgeving als USP – Unique Selling Point – gaan gebruiken. Goed voor je imago! Daardoor krijg je meer leerlingen en studenten en komt er meer geld in het laatje. Bovendien werk je samen met meer andere partijen dan tot nu toe, wat veel voldoening geeft en uiteindelijk ook weer bijdraagt aan je omzet en de kwaliteit van het onderwijs.
Tip 3: ga voor toekomstbehendig leren
Toekomstbestendig leren houdt in dat: “de school die ingrediënten aandraagt die nodig zijn om onze kinderen en jongeren te voeden met de vaardigheden, houdingen en inzichten die hen helpen om zich goed te ontwikkelen en in de toekomst adequaat te functioneren in onze snel veranderende wereld. Een dergelijk perspectief houdt in dat we hen voeden met zowel basiskennis en kernvaardigheden als met de vaardigheden, houdingen, motivaties en zelfbeelden die zij nodig hebben om zelf een leven lang te blijven leren en hun eigen talenten op een bestendige manier te ontwikkelen. Belangrijke specifieke vaardigheden zijn dan: het leren doorgronden van complexe vraagstukken, daarvoor creatieve oplossingen bedenken en reflecteren op het eigen leren. Een belangrijke stap naar toekomstbestendig onderwijs is leerlingen de mogelijkheid te geven meer verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces.
Energieke meester nodig?
Inspirerende les nodig? Over natuur/biodiversiteit, je schooltuin, water, landbouw, milieu, duurzaamheid, afval, circulaire economie en techniek verzorg ik gastlessen of workshops. Op maat voor jouw klas óf voor je collega’s. Zoek een les of project dat jou aanspreekt.
